بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله رب العالمین، والصلوة والسلام علی خیر خلقه محمد المصطفی و عترته.

این دفتر که به یاد بود کنگره هزاره حرت شیخ الطائفه و رئیس الامامیه، شیخنا الجلیل ابوجعفر محمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی «قدس الله نفسه الزکیه» که در ماه محرم 1390 هجری قمری تشکیل می گردد؛ نوشته شده شامل یک مقدمه و دو فصل است.

مقدمه: در شرح حال شیخ الطائفه به نقل از کتاب نفیس چاپ نشده «حدائق المقربین» از باب چهارم در احوال علماء شیعه در زمان غیبت هفتمین شرح حال. تألیف امیر محمد صالح بن عبدالواسع الحسینی معروف به خاتونابادی اصفهانی «متوفی 1126» خواهر زاده و داماد علامه مجلسی مولانا محمد باقر بن محمد تقی «متوفی 1110»[1].

فصل اول: فهرست 14 نسخه از 11 کتاب از تألیفات حضرت شیخ الطائفه.

فصل دوم: فهرست 19 نسخه از 19 کتاب که بعنوان شرح، حاشیه، ترجمه و یا تلخیص برخی از آثار حضرت شیخ الطائفه بدست دانشمندان دیگر تألیف شده است.

این نسخه ها که جمعاً 33 مجلد می باشد در کتابخانه شخصیِ راقم سطور موجود می باشد و چند نسخه از آنها را سابقاً در مجلد اول «فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان. طبع اصفهان، 1382 ق» و بقیه را در مجلد دوم و سوم که هنوز بطبع نرسیده است معرفی کرده ایم، و اینک مقدمه:

شرح حال شیخ الطائفه

از «حدائق المقربین»:

«هفتم»: شیخ ابوجعفر طوسی، که اسم او محمد بن الحسن است ـ قدس الله روحه ـ و شیخ امامیه و رئیس طائفه شیعه جلیل القدر و عظیم المنزله است، و شاگرد شیخ مفید و سید مرتضی بود ه است، و نقل نموده اند که وظیفه او از سید ـ علیه الرحمه ـ در ایام تعلّم؛ هر ماه دوازده اشرفی بوده و او به علم کلام و حدیث و رجال و فقه و اصول فقه و علوم ادبیه؛ همه مربوط بوده و  مصنفات بسیار دارد، و از جمله آنها است:

«تهذیب» و «استبصار» که دو کتاب از کتب اربعه حدیث است، و همچنین کتاب «مبسوط» و کتاب «خلاف» و کتاب «نهایه» که در فقه تصنیف کرده.

«مؤلف گوید که در ظهر کتاب [نسخه . خ ل] عتیقی از نسخ «نهایه» شیخ طوسی ـ علیه الرحمه ـ دیدم که نوشته بودند که حدیث کردند ما را گروهی از ثقات که جمعی از اجلای مشایخ شیعه مانند: حمدانی قزوینی و عبدالجبار بن عبدالله مقری رازی و حسن بن بابویه که مشهور است به حسکا و متوطن بوده در ری ـ علیهم الرحمه ـ که در بغداد با یکدیگر صحبت می داشتند و سخن می گفتند در باب کتاب «نهایه» و ترتیب ابواب و فصول آن، و جمعی از ایشان اعتراض داشتند بر شیخ در باب مسائل کتاب نهایه و می گفتند که این کتاب خالی نیست از خلل و قصور. پس ایشان آمدند بنجف اشرف بزیارت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام ـ و این در زمان حیات شیخ بود ـ و باز در خاطرهای ایشان می خلید آنچه در باب این کتاب پیشتر می گفتند. پس رأی همگی بر این قرار گرفت که سه روز روزه بگیرند و شب جمعه غسل کنند و بحرم مبارک آنحضرت روند و نماز گزارند و از حق تعالی طلب نمایند که واضح شود بر ایشان حقیقتِ حالِ این کتاب.

«چون این اعمال را بجا آوردند آنحضرت را در خواب دیدند که فرمود که تصنیف نشده است در فقه اهل بیت علیهم السلام کتابی که سزاوار باشد باعتماد و پیشوا کردن و رجوع به آ ن نمودن از کتاب «نهایه» که شما در آن نزاع می نمودید و این بدان جهت است که مصنف این کتاب در تصنیف این کتاب خالص ساخته است نیت خود را برای حق تعالی و قصد قربت نموده است، پس شک مکنید در صحت آنچه او در این کتاب ذکر نموده و عمل کنید باین کتاب و فتوی دهید بمسائل آن زیرا که این کتاب غنی می گرداند شما را بجهت حسن ترتیب و تهذیب از کتابهای دیگر و مشتمل است بر مسائل صحیحه  و جمع نموده است اطراف مسائل را.

«چون ایشان از خواب بیدار شدند هر یک بدیگری گفت من خوابی دیده ام که دلالت می کند بر صحت کتاب «نهایه» و اعتماد بر مصنف او. پس قرار دادند که هر یک خواب خود را پیش از نقل بنویسند، چون نوشتند بحسب لفظ و معنی همه موافق بود.

پس همگی ایشان با نهایت شادی آمدند بخدمت شیخ ـ علیه الرحمه ـ با تحیت و درود. چون نظر شیخ بر ایشان افتاد فرمود که آرام نگیرید به آنچه با شما می گفتم در باب کتاب «نهایه» تا آنکه شنیدید از لفظ امیرالمؤمنین علیه السلام آنچه شنیدید!

«چون این سخن را از شیخ شنیدند تعجب زیاد نمودند و از حقیقت حال سؤال کردند، فرمودند که ظاهر شد امیرالمؤمنین علیه السلام بمن در خواب همچنانکه ظاهر شد بر شما. پس شیخ خواب ایشان را بنحوی که دیده بودند بایشان نقل نمود.

«و این واقعه سبب آن شد که علمای شیعه بفتاوی کتاب «نهایه» در اعصار متمادیه بسیار عمل می نمودند، حتی آنکه جمعی از علما نقل نموده اند که بعد از شیخ طوسی تا مدت هشتاد سال مجتهدی نیامد و علمای شیعه در این مدت همگی به رأی او عمل مینمودند و بفتاوی او اعتماد می کردند.

«و او در شب دوشنبه بیست و دویم ماه محرم سال چهارصد و شصت برحمت الهی واصل شد، و در نجف اشرف در خانه خود مدفون گردید، و اکنون خانه او مسجد شده است، وقبر شریف او در حجره ایست که واقع است در ناحیه آن مسجد».

پایان کلام «حدائق المقربین»

و این مقدمه را ختم می کنیم به دو شعر از منظومه «نخبة المقال» عالم جلیل مرحوم سید حسین بروجردی که درباره شیخ الطائفه سروده است:

محمد بن الحسن الطوسی ابو ـ / جفعر الشیخ الجلیل الأنجب

جُلَّ الکمالات الیه منتسب / تنجَّر القبض و عمره عجب

فصل اول

نسخه های مصنّفات شیخ الطائفه

الأسبتصار                                                  حدیث  ـ عربی

فیما اختلف [فیه] من الأخبار

کتاب: چنانکه مؤلف در پایان آن فرمودند ـ شامل 925 باب و 5511 حدیث در جمیع ابواب فقه است و در سه جزء، و بطبع رسیده.

نسخه: بخط نسخ زیبای محمد بن عبدالله بن ابی الفتیة البحرانی الأوالی. تاریخ ختم کتابت 22 شوال 965. دانشمندی آنرا از اول تا جزؤ دوم «کتاب الحج» در نزد مرحوم سید محمد  بن ابی الحسن حسینی عاملی ـ صاحب «مدارک الاحکام» ـ خوانده است و سید همه جا در حواشی آثار مقابله و تصحیح گزارده و در پایان کتاب صوم اجازه روایت کتاب را بوی داده است. حواشی بسیاری به رمز « م. د. سلمه الله» یا «مدَّ ظله» از اول تا اواخر جزء دوم نوشته شده که ظاهراً از سید محمد مذکور و بخط مجاز است.

مهر «الله نور السموات و الارض» در پایان نسخه هست، و برگ اول نو نویس می باشد. این نسخه از کتابخانه عالم جلیل میرزا  محمد شفیع خوئی «سده 13» بوده است.

اندازه: 18× 26، نوشته 11×17. تعداد اوراق 397. خط نسخ 25 سطری.

الأسبتصار                                                  حدیث  ـ عربی

فیما اختلف من الأخبار

نسخه: شامل جزء اول و دوم است و قسمت عمده آن بخط قدیم و دارای آثارِ مقابله و تصحیح و  تحشیه بخط یکی از بزرگان علماء است، و مقداری از اوراق آن که مفقود بوده است عالم جلیل مرحوم حاج میرسید محمد موسوی خوانساری «متوفی 1293» ـ برادر صاحب «روضات الجنات» ـ بخط خود استنساخ و تکمیل کرده، تاریخ ختم تحریر ایشان چهارشنبه سوم ربیع الاول 1269.

یک «فهرست استبصار» مبسوط در آغاز نسخه ضمیمه شده است که نویسنده آن معلوم نیست.

اندازه: 18×24، نوشته 5/11×16، تعداد اوراق 184، فهرست 7 برگ، خط نسخ 23 سطری.

الأسبتصار                                                  حدیث  ـ عربی

فیما اختلف [فیه] من الأخبار

نسخه: بخط محمد مهدی بن حاجی شمس الدین، تاریخ ختم کتابت پنجشنبه 25 ذی القعده 1117. مصحح است و دارای حواشی بسیار، از جمله حواشی محمد مهدی صالح «م هـ د. عفی عنه».

اندازه: 5/18 × 5/23، نوشته 11×17، تعداد اوراق 467. خط نسخ 21 سطری.

الإقتصاد                                        کلام، فقه ـ عربی

الهادی الی طریق الحق و سبیل الرشاد

کتاب: مرکب از دو جزء است: 1ـ  اصول اعتقاد.   2ـ  عبادات.

در جزء اول پیرامون همه مسائل اعتقادی، و در جزء عبادات پیرامون مسائل:  طهارت، صلوة ، زکوة، خمس، صوم، حج و جهاد باختصار سخن گفته است.

نسخه:  در یک مجموعه نفیس است تماما بخط حجة الاسلام مرحوم حاج میرسید محمد خوانساری چهارسوقی «متوفی 1293» برادر صاحب «روضات الجنات» تاریخ ختم استنساخ روز چهارشنبه دهم جمادای یکم 1267 و در حاشیه تصریح کرده است که از روی نسخه مغلوطی استنساخ کرده و با همان مقابله نموده است.

اندازه:  5/15 ×21، نوشته 10× 16، تعداد

الأمالی                                               حدیث ـ عربی

«یا»                      

المجالس

کتاب: مجموعه ئی است از احادیث آل محمد علیهم الصلوة و السلام که شیخ الطائفه «قدس الله سره» در روزهای جمعه املاء فرموده و بطبع رسیده است.

نسخه: از مجلس روز جمعه چهارم محرم 457 «صفحه 334 نسخه چاپی» تا پایان کتاب است. نام کاتب ندارد. تاریخ ختم استنساخ سنه 1090، مهر «محمد علی بن باقر الموسوی» و «عبده ابوالحسن بن محمد علی الموسوی» و «عبده بهاء الدین محمد الطباطبائی» و نیز عبارت «کتاب امالی شیخ طوسی» بخط کاتب در ظهر نسخه دیده می شود. این نسخه ازکتابخانه پدر صاحب «روضات الجنات» بوده است.

اندازه: 12×19، نوشته 5/6×13، تعداد اوراق 103، خط نسخ 19 سطری.

الإیجاز

فی الفرائض و المواریث

کتاب: رساله مختصری در بیان احکام ارث در 16 فصل و بطبع رسیده.

نسخه: در ضمن مجموعه ئی است بخط عالم محقق متبحر مرحوم حاج میرسید محمد موسوی که ذیل عنوان «الاقتصاد» از آن یاد شد. تاریخ استنساخ قید نشده است.

اندازه: 5/15×5/21، نوشته 5/9×15، تعداد اوراق 6 برگ، خط نسخ 22 سطری.

رسالة                                                   کلام ـ عربی

فی الأعتقادات

کتاب: وجیزه ئی است در بیان مسائل اعتقادی و اصول ایمان که راقم سطور جداگانه آنرا تحقیق و ترجمه کرده است. نسبت این رساله بشیخ الطائفه قطعی نیست.

نسخه: بخط حسین بن احمد بن کمال بن ابراهیم بن مرتضی بن جعفر الحسینی، در مجموعه ای است که ذیل عنوان «خلاصة الوسائل ـ شماره» از آن یاد شده است. تاریخ ختم تحریر 23 ماه رمضان 948.

اندازه:  5/14×19، نوشته 7×13، تعداد اوراق موجود 10 برگ، خط نسخ 7 سطری.

عدة الاصول                                  اصول فقه ـ عربی

کتاب: در مسائل اصول  فقه است بروش قدماء در دو جزء و بطبع رسیده. از مقدمه این کتاب معلوم می شود که شیخ آنرا در زمان حیات استادش شریف مرتضی «رضی الله عنه» «متوفی 436» و بلکه قبل از تألیف او کتاب «ذریعه» را در اصول فقه تألیف کرده است.

نسخه:  بخط «اقل الحاج و الطلبه محمد جعفر» و در 14 ماه شعبان 1272 از کتابت آن فراغت یافته است. از کتابخانه خانوادگی.

اندازه: 15×22، نوشته 5/8×15، تعداد اوراق 208، خط نسخ 17 سطری.

کتاب الرجال                                         رجال ـ عربی

الذین رووا عن النبی صلوت الله علیه و آله

و عن الائمة علیهم السلام

و من تأخر زمانه عن زمان الائمة علیهم السلام

کتاب: در بیان اسامی قریب ده هزار تن از محدثان است در چهار جزء و مرتب بترتیب طبقات و سپس بحروف، و بطبع رسیده است.

نسخه: در یک مجموعه که بخط یک کاتب است مرکب از «رجال شیخ» و «شرح بدایة الدرایة» شهید ثانی و «قرب الاسناد» محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری. مع الأسف نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد و ظاهراً در سده یازدهم نوشته شده است. برگ اول مجموعه که از رجال شیخ بوده نیز مفقود گردیده، و دانشمندی تمام مجموعه را مقابله و تصحیح نموده و بر مواضعی حواشی مفیدی نگاشته است و از نام خود فقط  برمز «د» اکتفا کرده است. این نسخه از کتابخانه عالم جلیل مرحوم حاج میرزا محمد شفیع خوئی اصفهانی «سده سیزدهم» بوده است.

اندازه: 5/12×18، نوشته 7×12، تعداد اوراق 102 برگ، خط نستعلیق 17 سطری.

   کتاب الرجال                                                   رجال ـ عربی                                  

الذین رووا .... الخ

نسخه: به مقدار یک جزو از آخر ناقص است و به ترجمه «عباد بن سلیمان» ختم می شود، و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست و ظاهراً در سده یازدهم نوشته شده است. آثار مقابله و تصحیح در سرتاسر نسخه هست. چند نفر تملک خود را در ظهر نسخه نوشته اند که محو شده و آنچه خوانده می شود مهر «یاعباسعلی ادرکنی» و «الواثق بالله عبده علینقی بن علی» است و تاریخ تملکی از 1175.

اندازه: 5/13× 5/20، نوشته 7×5/12، تعداد اوراق 91 برگ، خط نسخ 17 یا 19 سطری.

کتاب الغیبة                                                       کلام ـ عربی

کتاب: در مسائل متعلق به امر غیبت امام زمان حجة بن الحسن العسکری «صلوات الله علیهما»، به بیان ادله عقلی و نقلی و شواهد و جواب اعتراضات و حل اشکالات بنحو مسبوط، و بطبع رسیده است. شیخ الطائفه «رضی الله عنه» در سال 447 در 62 سالگی بتألیف این کتاب ـ چنانکه خود در اواسط آن تصریح نموده ـ مشغول بوده است، و این درست آخرین سال توقف او در بغداد می باشد و سال بعد بنجف اشرف منتقل گردید.

نسخه: فاقد برگ آخر بوده و لذا نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست. بنظر می رسد از آثار سده دهم باشد. برگ آخر را مرحوم حاج میر سید محمد موسوی خوانساری سابق الذکر نوشته و الحاق کرده است.

اندازه: 12×18، نوشته 7×12، تعداد اوراق 205، خط نسخ 14 سطری.

مسائل الخلاف فی الفقه                                       فقه  ـ عربی

مع الفقهاء کافة

کتاب: در ابواب فقهیه است. مسائل هر یک را عنوان و فتاوای مذهب شعیه و مذاهب چهارگانه اهل سنت را آورده و دلایل مذهب خود را بیان می کند.

نسخه: مجلد دوم است از کتاب احیاء الموات تا امهات الأولاد، کاتب عبدالقائم بن عبدالوهاب، تاریخ ختم استنساخ 18 ذی القعده 978، ظهر نسخه تملک محمد حسین ابن طاهر، و مهر «محمد تقی بن محمد باقر الشریف» و «نور الدین محمد» و «امانت میرزا سید حسین بن میرزا ابوالهادی» و یادداشت یکی از علماء یزد که بصورت نامه ئی برای آیة الله آقا میرزا محمد هاشم موسوی چهارسوقی «متوفی 1318»  ـ برادر صاحب «روضات الجنات» ـ نوشته و کتاب را برای ایشان فرستاده است.

اندازه: 18×5/ 24، نوشته 10×5/ 16، تعداد اوراق 215، خط نسخ 21 سطری.

مسألة

فی تحریم الفقاع

کتاب: در بیان ادله امامیه است بر حرمت نوشیدن فقاع و الحاق آن بشراب محرم.

آغاز: [مسئلة فی تحریم الفقاع، املاء سیدنا الشیخ الأجل ابی جعفر محمد بن الحسن ابی علی الطوسی «نضّر الله وجهه». بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین و الصلوة علی خیر خلقه محمد و آله الطاهرین الذین اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا. اجرت مسئلظ بالحضرة العادلة القاهرة المنصورة ولیة النعم الوزیریّة السلطانیة ـ شیدالله ارکانها و اعلا بنیانهاو بسط سلطانها و نشر رایاتها وکبت اعداء دولتها و جاد نعمها المنن بحسن رعایتها، فلازالت ایامها نضرةً و انامها متبعةً حتی یبلغها غایة الآمال و یعمرها افسح الآجال، انه ولی ذلک و القادر علیه؛  فی تحریم الفقاع علی مذهب اصحابنا و تشددهم فی شربه و الحاقهم ایاه بالخمر المجمع علی تحریمها، وقلت فی  الحال ما حضرنی ذکرت ما قال اصحابنا فیه، و سنح لی فیما بعد ان اذکر هذه المسالة مشروحة و اذکر الأدلة علی حظرها و اورد الروایات المتضمنة لتحریمها من جهة الخاصة والعامة و ما یمکن الاعتماد علیه من ا لاعتبار فیه].

نسخه: بخط عالم محقق جلیل حاج میر سید محمد موسوی سابق الذکر، در یک مجموعه که عموماً بسال 1281 و غالباً از مجموعه ئی بخط ابن العودی تلمیذ شهید ثانی استنساخ کرده است، و در مواضع بسیار کلماتی نانویس دارد.

اندازه: 11×17، نوشته 7×12، تعداد اوراق 10 صفحه 19 سطری.

مصباح المجتهد                                                      دعا ـ عربی

کتاب: در بیان عبادات و اعمال شرعیه و دعاها و زیارتها و امثال اینهاست در دو جزء و بطبع رسیده است.

نسخه: بمقدار 24 برگ از آغاز ناقص است، کاتب نسخه «محمد صالح بن خان احمد بهادری، من نواحی اهر تومان، یسکن عن کورة آذربایجان». تاریخ ختم استنساخ دهه اول ماه رمضان 1063 و دارای آثار مقابله و تصحیح و حاشیه است و دعاها مضبوط می باشد. از کتابخانه عالم جلیل مرحوم حاج میرزا محمد شفیع خوئی سابق الذکر بوده است.

اندازه: 16× 25، نوشته 9×16، تعداد اوراق موجود 256، خط نسخ 23 سطری.

فصل دوم

نسخه های مصنفاتِ دیگران

پیرامون آثار شیخ الطائفه

1.    انتخاب الجید من تنبیهات السید

مؤلف: شیخ حسن بن محمد بن علی بن خلف بن ابراهیم بن ضیف الله بحرانی دمستانی «متوفی 1281».

کتاب: تلخیص و تهذیب کتاب «تنبیه الأریب و تذکرة اللبیب فی ایضاح رجال التهذیب» تألیف علامه شهیر سید هاشم بن سلیمان بن اسماعیل کتکانی بحرانی توبلی «متوفی 1107» است که در آن مشیخه و روات حدیثهای کتاب «تهذیب الاحکام» شیخ الطائفه طوسی «قدس الله اسرارهم» را که در آن کتاب بنحو اجمال یاد شده اند، روشن و مبیّن ساخته و رفع هرگونه ابهام و اشتباهی را کرده است، و چون «تنبیه الأریب» مبسوط و مفصل بوده است شیخ حسن آنرا در این کتاب مختصر نموده و پس از ذکر مقدمه ئی اسانید «تهذیب» را از طهارت تا دیات به «قوله، اقول» شرح داده است، و چنانکه شیخنا الامام الطهرانی «قدس الله نفسه الزکیه»  ـ متوفی ظهر جمعه 13 ذی الحجه 1389 در نجف اشرف ـ در «الذریعه 2: 358» گوید تاریخ اتمام تألیف انتخاب هشتم جمادی الاولی 1173 می باشد.

نسخه: تاریخ تألیف و نام کاتب ندارد، تاریخ ختم استنساخ: ذی القعده 1319 و ظاهراً در نجف اشرف نوشته شده، و از کتابخانه علامه شهیر مرحوم شیخ محمد رضا ابوالمجد اصفهانی «متوفی 1362» بوده است.

اندازه: 15×21، نوشته 9×5/15، تعداد اوراق 176، خط نسخ 21 سطری.

2.    ترتیب اختیار الرجال                                                          رجال ـ عربی

مؤلف: ملا عنایة الله بن شرف الدین علی بن محمود کهپائی، زکی نجفی «سده یازدهم».

کتاب: ترتیب «اختیار الرجال» شیخ الطائفه طوسی «قدس الله روحه» است از «رجال ابی عمرو الکشی» که چون «اختیار الرجال» ـ که در این زمانها معروف به «رجال کشی» است ـ دارای ترتیب الفبائی نبوده است؛ ملا عنایة الله که از مبرزترین علماء رجال بشمار می رود آنرا بمنظور سهولت تناول و تمهید برای تألیف کتاب کبیر «مجمع الرجال» خود مرتب کرده و در روز دوشنبه 17 محرم 1011 در اصفهان از آن فراغت یافته است.

نسخه: نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد،  و آنرا مفصلاً در مجلد اول «فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان : 57 ـ 61 معرفی کرده ایم.

اندازه: 13×19، نوشته 5/7×14، تعداد اوراق 162، خطوط مختلف 21 سطری.

3.    ترجمه شرح دیباچه استبصار                                                     درایه ـ فارسی

مترجم: محمد صادق بن محمد علی تویسرکانی.

کتاب: ترجمه شرح مقدمه کتاب «الاستبصار» شیخ الطائفه طوسی است در بیان مسائل درایة الحدیث و استنباط احکام، طی چند فصل با ذکر نظریه های سید مرتضی علم الهدی ـ استاد شیخ طوسی ـ در همان مسائل. شارح مقدمه را نشناختم، و مترجم محمد صادق بن محمد علی تویسرکانی است که ظاهراً از فضلای سده یازدهم بوده و تعدادی از رسائل و مقالات و مسائل را از کتب گوناگون عربی بفارسی ترجمه و در مجموعه ئی گرد آورده است.

نسخه: بخط شخص مترجم است و هیچگونه تاریخی در این رساله و سایر مواضع مجموعه نیست، لکن بشهادت آثار در اواخر سده 11 یا اوائل 12 نوشته شده است.

اندازه: 5/12×20، نوشته 9×15، تعداد اوراق 15، خط نستعلیق 17 یا 18 سطری.

4.    ترجمه مختصر مصباح المتهجد                                                    دعا ـ فارسی

مترجم: نامعلوم، ظاهرا از اوائل زمان صفویه.

کتاب: ترجمه فارسی «مختصر مصباح المتهجد» یا «مصباح المتهجد صغیر» است که اصل و مختصر هر دو تألیف شیخ الطائفه طوسی است در عبادات و ادعیه، و این نسخه ترجمه، ابتدا متن عربی مقدمه شیخ را آورده و سپس بترجمه کتاب پرداخته است که به این عبارات آغاز می شود:

[فصل فی ذکر عبادات الشرع. عبادات در شرع پنجست: 1ـ نماز.    2ـ ذکوة.     3ـ روزه.    4ـ حج.     5ـ جهاد.   پس نماز مکرر می شود در هر روز و شب، و روزه در سالی یکبار، و زکوة؛ هر آنکس را که مالک مالی باشد...].

دعاها به فارسی ترجمه نشده و عینا نقل گردیده است.

نسخه: بخط نسخ خوب و عنوانها بطلا و شنگرف و لاجورد است، و صفحات جدول کشیده، و کاتب بیش از ربع کتاب استنساخ نکرده و تا مقداری [از آن دعائی که مخصوصست بعقیب ظهر ...] نوشته است. نام کاتب و تاریخ کتابت و آثار مقابله و تصحیح ندارد. ظاهراً در اوائل سده دهم نوشته شده، و شبیه نسخه دیگر «شماره 19» و در صحافی ضمیمه «شماره 20» جلد شده است.

اندازه: 12×19، نوشته 7ـ 14، تعداد اوراق 35 برگ، خط نسخ 12 سطری.

5.    ترجمه مختصر مصباح المتهجد                                               دعا ـ فارسی

نسخه: دیگری است همانند «شماره 18» و از اول بمقدار 8 برگ ناقص است، و از آخر تا اواسط [فصل در احکام زکوات] دارد که به این عبارت منتهی می شود:

[فأما گاهی که رأی ایشان در باب مقاتله با کفار نیکو و درست باشد در دین اسلام و رقاب بنده].

عنوانها بشنگرف نوشته شده و از حیث خط و کاغذ و تزیینات همانند نسخه قبل می باشد. نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست و آثار مقابله و تصحیح دارد.

اندازه: 21×13، نوشته 5/8× 16، تعداد اوراق موجود 19 برگ، خط نسخ 15 سطری.

6.    ترجمه: مختصر مصباح المتهجد                                                                دعا ـ فارسی

مترجم: نامعلوم

کتاب: ترجمه فارسی دیگری است از «مختصر مصباح المتهجد» شیخ الطائفه طوسی «رحمه الله تعالی» و با ترتیبی دیگر.

نسخه: از اول و آخر اندکی ناقص است و به این عبارت آغاز می شود:

[اهله مسروراً. و یکبار شستن واجب بود و دویم سنت چنانکه مذکور شد، وسنت بود مرد را که ابتدا بشستن از ظاهر دست کند].

انجام موجود: [و ما ختم می کنیم این کتاب را بزیارات جامعه، تیمناً و تبرکاً بدانکه زیارت جامعه جامع ترین و فاضل ترین و بلیغ ترین و فصیح ترین زیارت هاست.... و استرعاکم امر خلقه و قرن].

خط نسخ خوب و عنوانها بشنگرف نوشته شده وصفحات جدول کشیده، نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست، ظاهرا در سده دهم نوشته شده است.

اندازه: 12× 19، نوشته 8×15، تعداد اوراق موجود 196، هر صفحه 15 سطر، ضمیمه «شماره 18» صحافی و جلد شده است.

7.    تنقیح المرام:                                                                          اصول فقه ـ عربی

مؤلف: حاج مولی علی اصغر بن محمد یوسف قزوینی.

کتاب: حاشیه مفصلی است در سه مجلد استاد محشی، عالم محقق ملا خلیل غازی قزوینی «متوفی 1001 در قزوین» بر کتاب «عدّة الاصول» شیخ الطائفه طوسی «قدس الله اسرارهم».

این کتابها را مفصلا در «فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان  1: 289 ـ 303» شناسانده ایم.

نسخه: مجلد اول کتاب است در شرح حاشیه قدیم مولی خلیل که تا اواسط آنرا در حیات مولی خلیل و بقیه را پس از فوت او تألیف کرده است. نام کاتب ندارد، تاریخ ختم استنساخ 13 جمادی الاول 1125.

اندازه: 15×24، نوشته 5/8×17. تعداد اوراق 274، خط نستعلیق 23 سطری.

8.    حاشیه: تهذیب الأحکام                                                    حدیث ـ عربی

مؤلف: شیخ محمد بن حسن بن زین الدین عاملی «متوفی 1030».

کتاب: حاشیه ئی است بر «تهذیب الأحکام» شیخ الطائفه طوسی در شرح مشکلات و توضیح مجملات آن، و شارح فرزند صاحب «معالم الدین» و شاگرد شیخ بهائی «متوفی 1030» است.

نسخه: شامل کتاب طهارت و صلوة است. در آخر طهارت، کاتب نام خود را محمد رضا فیروز آبادی و تاریخ فراغت از کتابت را یکشنبه 18 شوال 1022 در کربلا یاد کرده و گوید از روی نسخه خط مصنف «دام ظله العالی» نوشته است. در آخر کتاب صلوة، کاتب خود را محمد مؤمن تبریزی معرفی نموده گوید آنرا بسال 1027 در کربلا اسنتساخ کرده است. مؤلف شخصاً از آغاز تا اواخر نسخه را مقابله و تصحیح نموده و اضافاتی در برخی مواضع نوشته است.

تملک جفعر بن کمال بحرانی و فرج الله [شاید حویزی] و محمد زکی بن حاجی وشتاسب، و همچنین مهر مرحوم حاج سید محمد باقر شفتی بید آبادی حجة الاسلام «متوفی 1260» در ظهر نسخه دیده می شود.

اندازه: 5/17× 5/27، نوشته 5/9×5/17، تعداد اوراق 139 برگ، خط نستعلیق 21 سطری.

9.    حاشیه: عدة الاصول                                                     کلام ـ عربی

مؤلف: ملا محمد باقر بن غازی قزوینی.

کتاب: حاشیه ئی است بر مبحث کلام حاشیه برادر مؤلف ملا خلیل معروف «متوفی 1089» بر کتاب «عدة الاصول» شیخ الطائفه طوسی.

نسخه: بخط مرتضی بن مراد خان رودباری. تاریخ ختم استنساخ 1126.مهرِ «الواثق بالله الغنی محمد مهدی الحسنی الحسینی» و «انی عبدالله آتانی الکتاب» و «عبده محمد علی» و خط عالم جلیل مرحوم حاج میرزا سید محمد باقر بن عبدالغفار تویسرکانی اصفهانی «متوفی ربیع الاول 1374» در نسخه هست.

اندازه:  5/9× 18، نوشته 5×5/12، تعداد اوراق 134 برگ، خط نسخ 21 سطری.

10.                       خلاصة الوسائل : فی شرح المسائل*                                       کلام ـ عربی

مؤلف: نامعلوم.

کتاب: شرح «مسائل کلامیه» حضرت شیخ الطائفه طوسی «قدس سره العزیز» است شامل 33 یا 34 مسئله در باب اصول پنجگانه اعتقادات دینی.

نگارنده این فهرست «مسائل کلامیه» را جداگانه تحقیق و ترجمه کرد است* ، و با فصح بلیغ؛ صاحب این شرح ـ که متن و شرح را به «قال ، اقول» مشخص کرده است ـ شاخته نشد.

نسخه: که مع الاسف برگ اول آن مفقود شده است، در مجموعه ئی است، و کاتب در پایان شرح؛ نام خود را حسین بن احمد بن کمال الحسینی، و تارخ ختم استنساخ را 17 شوال 948 قید کرده است. مجموعه از کتابخانه خانوادگی است ودر چند جای آن تملک و مهر احمد بن شمس الدین بن حسین الحسینی البحرانی بتاریخ 1079 دیده می شود.

اندازه: 14×5/18، نوشته 9×11. تعداد اوراق موجود 28 برگ. خط نسخ 15 سطری.

11.                       رسالة فی مخالفة الشیخ لإجماعاته**                                             فقه ـ عربی

مؤلف: شهید  ثانی شیخ زین الدین بن علی بن احمد جبل عاملی «مقتول 965».

رساله: مختصری است در بیان مسائلی چند که شیخ الطائفه طوسی «قدس سره» در جائی از کتب فقهی خود ادعای اجماع بر مسئله ئی نموده و در جائی دیگر بر خلاف آن اجماع رفته است.

نسخه: بخط عالم جلیل مرحوم حاج میرسید محمد موسوی خوانساری سابق الذکر در ضمن مجموعه ئی از رسائل و مقالات و منتخبات که عموماً خود اسنتساخ کرده است. تاریخ ختم اسنتساخ این رساله عصر یکشنبه 21 شوال 1268.

اندازه: 5/11× 5/17، نوشته 5/8×13، تعداد اوراق 3 برگ، خط نسخ 18 سطری.

12.                       غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام «یا»                                        حدیث ـ عربی

البحور الزاخرة فی شرح احادیث العترة الطاهرة[2]

مؤلف: سید نعمة الله بن عبدالله موسوی حسینی جزائری شوشتری «متوفی 1112».

کتاب: شرح صغیر سید است بر تهذیب شیخ الطائفه طوسی «رضوان الله علیهما» بنحو «قوله. قوله» در چند مجلد و مشتمل بر فوائد گوناگون.

نسخه: شامل تمام مجلد اول و قسمتی از مجلد دوم است که یکجا بشرح ذیل معرفی می کنیم:

آغاز مجلد اول: [الحمدلله الذی جعل احادیث اهل البیت علیهم السلام مرقاةً للنجاة و الکشف عن کلامهم سبباً لرفع الدرجات... و بعد فیقول المذنب الجانی نعمة الله الحسین الموسوی انی قد کتبت فی ایام الشباب بالتماس بعض الأحباب شرحاً مبسوطاً علی تهذیب الحدیث و قد اشتمل علی عدة مجلدات ثم کتبنا شرحاً آخر علی الاستبصار و سمیناه بکشف الاسرار ثم بعده الفنا کتابنا الموسوم بالأنوار النعمانیة، و لما نظرنا بعد هذا الی شرحنا علی التهذیب رأیناه قابلاً للإختصار لما فیه من البسط و الإکثار، فاختصرناه علی توزع البال باراة الحل و الترحال، و سمیناه «غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام» ... و لنقدم قبل الشروع فی المقصود مقدمة تشتمل علی مطالب].

انجام مجلد اول: [هذا ما اردنا اختصاره من المجلد الاول من شرحنا الکبیر علی «تهذیب الحدیث» و یتلو ان شاءالله تعالی المجلد الثانی و هو اول باب تلقین المحتضرین، . قد فرغ منه مؤلفه العبد المذنب الجانی نعمة الله بن عبدالله الحسینی الجزایری عفی عنه فی الحویزة المعمورة، عصر یوم السبت تاسع عشر شهر شعبان سنة احدی و تسعین بعد الف. قد فرغ من تحریره و تسویده عصر یوم الاثنین سلخ شهر جمادی الاولی سنة 1167 العبد الجانی ابن کمال الدین خادم علماء الدینیة محمود بهبانی].

آغاز مجلد دوم: [الحمدلله الذی جعل حدیث اهل البیت وسیلة الی رفع الدرجات و الصلوة علی محمد و آله اشرف البریات. و بعد فهذا هو المجلد الثانی من مختصر الشرح الکبیر للتهذیب، اختصره مؤلف الشرحین اقل العباد... فوا اسفا ثم وا اسفا علی زمان صرفناه باصفهان و شیراز و علی آخر قضیناه بالعراق و الأهواز، قرأنا فیها علی المجتهدین و اخذنا المعقولات و المنقولات من اعاظم المحققین. واما شیراز فصحبنا فیها عشرین تقریبا من اکابر المجتهدین، و اما صفهان فقرأنا فیها عند اثنی عشر من رؤساء المحدثین، و اما العراق فقد باحثنا فیها جماً غفراً من العلماء الالهیین، و اما الأهواز فأکثرناه  فیها المنادمة للشعراء و المتأدبین، و اما خراسان فقد جالسنا فیها الصالحین و الناسکین. ثم ان الزمان اتی علیهم و اناخ رواحل غدره لدیهم... و الفنا هذا الکتاب مرتب الفصول و الابواب، و نسأل الله ان ینفع به کما نفع بأصله ... باب تلقین المحتضرین].

انجام مجلد دوم: [که در بیان اجساد مثالیه است در باب المیاه و احکامها» و ناقص می باشد:

[الثالث ان مضون الایة مخصوص بامة موسی و ابراهیم علیهما السلام، کما یساعد علیه السیاق، وهو قوله «أم لم یبنأ بما فی صحف موسی و ابراهیم الذی وفی ان لاتزر وازدة»].

ظهر نسخه تملک «... عبدالله بن السید محمدرضا شبر عفی الله عنهما» و «... حسن الحسینی الشبّری الحسنی» و «استعارة جفعر الطباطبائی من جناب سیدنا السید حسن شبّر» و مهر حجة الإسلام مرحوم آقا میرزا جلال الدین روضاتی و نیز یک حاشیه از صاحب «روضات الجنات» در اول کتاب دیده می شود. حواشی برمز «منه» و «عب» بخط کاتب نسخه دارد.

اندازه: 5/16×27، نوشته 5/13× 20، تعداد اوراق مجلد اول: مقدمات 25 برگ. بقیه  163 برگ. مجلد دوم 69 برگ. خط نستعلیق 25 سطری.

13.                       غایة المرام فی شرح تهذیب الأحکام                                         حدیث ـ عربی

نسخه: چنانکه در خاتمه گوید ـ مجلد دوم شرح صغیر است بر «تهذیب» در شرح کتاب صلوة. در اواسط این مجلد «برگ 150» سید نعمة الله تصریح کرده است که نسخه اصل «تهذیب الاحکام» نزد مرحوم شیخ حسن صاحب «معالم» بوده و در زمان سید نزد نواده اش شیخ علی صاحب «درّ المنثور» در اصفهان بوده و سید نسخه تهذیب خود را با یک واسطه با اصل تطبیق کرده.

برگ اول این نسخه الحاقی است، و به نام «غایة المرام» در جائی ازآن برخورد نکردیم.

کاتب محمد محسن بن محمد قاسم شوشتری. تاریخ ختم کتابت: ربیع دوم 1093 تملک «محمد مهدی بن محمد حسن الحسنی الحسینی» و مهر «عبده مرتضی بن محمد مهدی الحسینی 1179» و مهر «عبده محمد صالح بن سید مرتضی الحسنی الحسینی» ظهر نسخه هست.

آغاز برگ دوم: [الوتر استناداً الی قوله صلی الله علیه و آله «ان الله زادکم صلاةً و هی الوتر»، و هو ضعیفٌ لأن الزیادة اعم من الجواب].

انجام: [وقوله فی الحدیث الأخیر «انه لم یدخلها فی حج و لاعمرة» یجوز آن یکون اشارةً الی انه صلی الله علیه و آله لو دخلها فیهما لصلی صلاة الطواف الواجب، والله اعلم تم المجلد الثانی من کتاب شرح التهذیب، بحمدالله ...].

اندازه: 14×25، نوشته 8×17، تعداد اوراق 353، خط نسخ 20 سطری.

14.                       غایة المرام فی شرح تهذیب الاحکام                                       حدیث ـ عربی

نسخه: مجلد ششم شرح صغیر سید نعمة الله است بر «تهذیب» در شرح کتاب تجارات تا آخر نکاح. شارح در اواسط این مجلد «برگ 83» گوید که شیخ الطائفه طوسی اعرف و ابصر به اخبار آحاد است از دیگران. تاریخ ختم تألیف روز جمعه هشتم صفر 1097 در اصفهان و پایان شکایت از اوضاع زمان خود نموده  و هم در آنجا تصریح به هر دو نام کتاب، یعنی «غایة المرام» و «البحور الزاخره» کرده است، اما بعنوان شرح صغیر تصریح ننموده. این نسخه نام کاتب ندارد. تاریخ کتابت 1241. تملک و مهر مرحوم آیة الله حاج شیخ محمد باقر اصفهانی «متوفی 1301» ظهر نسخه هست، و نیز این عبارت: عدد ابیات کتاب تقریبا 14840 بیت.

آغاز: [الحمد لله الذی اوضح عن شرایع احکامه].

اندازه: 15× 21، نوشته 9× 5/14، تعداد اوراق 212، خط نسخ 23 سطری.

15.                       فهرست تهذیب الاحکام                                                   فهرست احادیث ـ عربی

مؤلف: مولی عبدالله بن حاج محمد تونی بشروی «متوفی 1071».

کتاب: فهرست مبسوط و دقیقی است برای احادیث و ابواب و مطالب «تهذیب الاحکام» شیخ الطائفه طوسی «طیب الله تربته». فهرست مختصر عناوین هم در حواشی نوشته شده است. تاریخ ختم تألیف: اواخر ذی القعده 1060.

نسخه: بخط نسخ محمد محسن بن حیدر علی بکه به امر عالم کامل میر محمد حسین «ظاهراً خاتونابادی» در مشهد مقدس رضوی نوشته و در 25 شوال 1128 از آن فراغت یافته است. ظهر نسخه چند جا مهر میرزا حیدر علی الماسی «عبده حیدر علی بن عزیز الله» دیده می شود. همچنین تملک حجة الاسلام مرحوم میرزا جمال الدین موسوی چهارسوقی «متوفی 1339» برادر زاده صاحب روضات الجناب، در 16 شوال 1321.

اندازه: 14×21، نوشته 7×5/14، تعداد اوراق 65 برگ، خط نسخ 16 سطری.

16.                       کشف الأسرار فی شرح الاستبصار                             حدیث ـ عربی

مؤلف: سید نعمة الله بن عبدالله موسوی حسینی جزائری شوشتری «متوفی 1112».

کتاب: شرح کثیر الفائده ئی است بر «استبصار» شیخ الطائفه طوسی «روح الله روحه» بعنوان «قوله. قوله» در سه جزء: اول دارای یک مقدمه در مباحث درایة الحدیث و شرح طهارت و صلوة. دوم شامل زکوة و خمس و صیام و حج. نسخه ما تا همین کتاب حج است. تاریخ ختم تألیف طهارت: ربیع یکم 1087 در دارالمؤمنین شوشتر، و صلوة: دوشنبه هفتم ربیع یکم 1088 در شوشتر، و خمس دوشنبه؟ جمادی دوم همانسال در جوار جامع شوشتر، و حج: عصر شنبه بیستم ذی القعده همان سال و در همان شهر.

نسخه: نام کتاب و تاریخ کتابت ندارد، و از روی نسخه مصححه مؤلف استنساخ لکن مقابله و تصحیح نشده است. از کتابخانه حجة الاسلام حاج میرسید محمد موسی سابق الذکر بوده است.

اندازه: 5/17×25، نوشته 5/9×5/16، تعداد اوراق 377، خط نسخ 24 سطری.

17.                       معراج اهل الکمال الی معرفة احوال الرجال                              رجال ـ عربی

    مؤلف: شیخ سلیمان بن عبدالله بحرانی «متولد 1075، متوفی 1121».

کتاب: شرح بسیار نفیس و حققانه ئی است بر کتاب «الفهرست» شیخ الطائفه طوسی مع الأسف تألیف آن ناتمام و تا حرف تاء مثناة رسیده است.

نسخه: ناتمام است و بترجمه «بکر بن صالح الرازی» منتهی می شود. نام کاتب و تاریخ کتابت معلوم نیست  محققا در اواسط سده سیزدهم استنساخ شده است. وقفنامه و مهر مرحوم حاج سید اسدالله حجة الاسلام شفتی بیدآبادی «عبدالراجی اسدالله بن محمد باقر الموسوی» و «محمد حسن بن مرتضی الموسوی» و تواریخی از 1280 تا 1316 در ظهر نسخه هست.

اندازه: 15×21، نوشته 5/8×5/14، تعداد اوراق 65 برگ، خط نسخ 20 سطری.

18.                       ملاذ الأخیر فی فهم تهذیب الأخیار                              حدیث ـ عربی

مؤلف: علامه مجلسی مولانا محمد باقر بن محمدتقی اصفهانی «متوفی 1110».

کتاب: مجموعه تعلیقاتی است که علامه مجلسی «مجدد مذهب در سده 12» بر «تهذیب الاحکام» شیخ الطائفه طوسی «عطرالله مضجعیهما» در حواشی نسخ تهذیب نوشته بود و به التماس اعز فرزندانش مولی محمد صادق استخراج نموده و این کتاب را فراهم آورده و آنچه مدون شده از آغاز تا کتاب صوم و از طلاق تا آخر است. تاریخ فراغت از تألیف طهارت: ماه رجب 1102، و عتق: ماه رجب 1097.

نسخه: از آغاز تا انجام طهارت و سپس از طلاق تا آخراست. نام کاتب و تاریخ کتابت ندارد. مرحوم میرعبدالباقی بن میر محمد حسین بن میر محمد صالح حسینی خاتونابادی امام جمعه اصفهان در ظهر نسخه نوشته است که ظاهرا این نسخه را نیایم میر محمد محمد صالح «مؤلف حدائق المقربین» از نماء حمام خسروآقا در اصفهان نویسانده و وقف کرده اند.

اندازه: 18×23، نوشته 5/10×5/17، تعداد اوراق 230 برگ، خط نسخ 23 سطری.

19.                       منهاج الصلاح فی اختصار المصباح                                       دعا ـ عربی

مؤلف: آیة الله فی العالمین جمال الدین ابو منصور حسن بن یوسف، علامه حلی «متوفی 726».

کتاب: منتخب «مصباح المتهجد» حضرت شیخ الطائفه طوسی «قدس الله اسرارهما» است با اضافاتی که آنرا در سن 75 سالگی بخواهش خواجه عزالدین محمد بن محمد قوهدی در مدت کوتاهی نگاشته و در 11 ذی الحجة 723 «دوسال و کسری قبل از فوت» از آن فراغت یافته است. پیرامون این کتاب و نسخه موجود و نسخه ئی دیگر در «فهرست کتب خطی کتابخانه های اصفهان 1: 100 ـ 106» بحث کرده ایم.

نسخه: نام کاتب ندارد، تاریخ ختم استنساخ روز جمعه غره ماه رجب 1095. امتیازات دیگر را در فهرست مذکور آورده ایم.

اندازه: 14×5/22، نوشته 9×17، تعداد اوراق 205، خط نسخ زیبای 17 سطری.