به مناسبت کنگره شیخ طوسی، حدود چهل سال پیش توسط شماری از محققان و از جمله مرحوم محقق طباطبایی کارهایی در رابطه با کتابشناسی نسخه های خطی شیخ طوسی صورت پذیرفت که بخشی از آنها منتشر شد و بعدها نیز آقای واعظ زاده و شماری دیگر پاره ای از فهرستها را منتشر کردند. با این وصف هنوز جای یک کار اساسی در این مورد خالی است؛ کاری از نوع کتابشناسی های کنگره شیخ مفید از مرحوم طباطبایی و شماری دیگر از محققان. به ویژه که در طول این سالها نسخه های بسیاری شناسایی و فهرست شده و کتابخانه هایی همانند کتابخانه آیة الله مرعشی بسیاری از نسخه های کهن را از شیخ طوسی در اختیار دارند.
شیخ طوسی هم به دلیل اهمیت آثارش و هم به دلیل اینکه مدرسه فقهی او در نجف و بعدا در حله سنتی از تداول آثار او را دارا بوده و آثار حدیثی ، فقهی و تفسیری او را قرائت و سماع می کرده اند، بیش از سایر علمای کهن امامیه، این خوش اقبالی را داشته است که از وی نسخه های خطی نسبتا کهنی باقی بماند. در مورد کتاب تهذیب الأحکام که مهمترین اثر شیخ طوسی از بسیاری جهات است و از آن نسخه های بسیار زیادی باقی مانده است، من تاکنون تحقیقی نکرده ام و به درستی نمی دانم که چه تعداد نسخه خطی کهن فی المثل تا سده هشتم دارد؛ اما نسخه خطی کتابخانه علامه طباطبایی، صاحب المیزان نسخه ای است مشهور. در مقاله عالمانه دوستمان آقای محمد جواد شبیری در دانشنامه جهان اسلام (ج 8 ص 699) نیز دیدم که ایشان به نسخه ای در کتابخانه آیة الله گلپایگانی در قم اشاره کرده اند که به نظر ایشان قدیمیترین نسخه تاریخ دار این کتاب است، با تاریخ کتابت 575ق و البته تنها شامل جلد 4 و بخشی از جلد 5 است.
با این وصف یکی دو سال پیش در کتابخانه ملی پاریس (بیبلیوتک ناسیونال)، نسخه ای از مجلد نخست تهذیب دیدم که تاریخ آن کهنتر است و بسیار نسخه خوبی است و شایسته است که به صورت فاکسیمیله منتشر شود و در چاپهای بعدی تهذیب از آن استفاده شود. این نسخه به شماره 6598 عربی نگهداری می شود. نسخه ای است با حواشی و گواهی های بلاغ و سماع.
نام کتاب بر برگ نخستین چنین آمده است:
" الجزء الأول من کتاب تهذیب الأحکام فی الفقه تصنیف الشیخ الأجل الأوحد العالم الواصل عماد الدین رکن الشیعة معتمد الشریعة محمد بن الحسن الطوسی قدّس الله روحه ونوّر ضریحه بمحمد وآله الطاهرین".
بر روی نسخه گواهی مالکیت کسانی و از جمله محمد بن الحسن الإسترابادی و محمد أمین الحلی آمده است که باید آنان را شناسایی کرد.
در برگ 198 الف آن در پایان نسخه چنین آمده است:
" تمّ الجزء الأول ویتلوه فی الثانی کتاب الصلاة ...". در دنباله هم تاریخ کتابت نسخه را نوشته که نیمه شعبان 569ق است و بعد می نویسد:
"کتبه العبد الفقیر إلی رحمة الله تعالی یحیی بن أحمد بن الحسین الحلی ولی آل محمد حامداً لله ومصلیاً علی رسوله وداعیاً له ولجمیع المؤمنین بالمغفرة والرحمة".
بنابراین نسخه این کتابخانه نسخه ای با تاریخ 569ق و 6 سالی اقدم از نسخه گلپایگانی است. نسخه به نظر نخست نسخه پاکیزه ای است، اما با این وصف نیازمند مقابله با دیگر نسخ است تا میزان دقت آن روشن شود. به هر حال به دلیل اینکه این نسخه همراه با گواهی های بلاغ است، روشن است که ریشه در سنت روایی دارد. کاتب را هم من فرصت نکرده ام تا شناسایی کنم، شاید در طبقات آقابزرگ نامش باشد.
نکته جالب دیگر اینکه در همین کتابخانه نسخه ای است از تهذیب شیخ بدون تاریخ ولی بر اساس نسخه کهن مؤرخ 436ق با شماره 6655 که باید آن هم مورد بررسی بیشتر قرارگیرد. نسخه 436ق طبعا نسخه اصل مؤلف نبوده، چرا که تهذیب مدتها پیش از آن نوشته و تکمیل شده بوده است، ولی به هر حال نسخه ای بوده کتابت شده در زمان حیات مؤلف و آن هم احتمالا در بغداد.
شیخ طوسی هم به دلیل اهمیت آثارش و هم به دلیل اینکه مدرسه فقهی او در نجف و بعدا در حله سنتی از تداول آثار او را دارا بوده و آثار حدیثی ، فقهی و تفسیری او را قرائت و سماع می کرده اند، بیش از سایر علمای کهن امامیه، این خوش اقبالی را داشته است که از وی نسخه های خطی نسبتا کهنی باقی بماند. در مورد کتاب تهذیب الأحکام که مهمترین اثر شیخ طوسی از بسیاری جهات است و از آن نسخه های بسیار زیادی باقی مانده است، من تاکنون تحقیقی نکرده ام و به درستی نمی دانم که چه تعداد نسخه خطی کهن فی المثل تا سده هشتم دارد؛ اما نسخه خطی کتابخانه علامه طباطبایی، صاحب المیزان نسخه ای است مشهور. در مقاله عالمانه دوستمان آقای محمد جواد شبیری در دانشنامه جهان اسلام (ج 8 ص 699) نیز دیدم که ایشان به نسخه ای در کتابخانه آیة الله گلپایگانی در قم اشاره کرده اند که به نظر ایشان قدیمیترین نسخه تاریخ دار این کتاب است، با تاریخ کتابت 575ق و البته تنها شامل جلد 4 و بخشی از جلد 5 است.
با این وصف یکی دو سال پیش در کتابخانه ملی پاریس (بیبلیوتک ناسیونال)، نسخه ای از مجلد نخست تهذیب دیدم که تاریخ آن کهنتر است و بسیار نسخه خوبی است و شایسته است که به صورت فاکسیمیله منتشر شود و در چاپهای بعدی تهذیب از آن استفاده شود. این نسخه به شماره 6598 عربی نگهداری می شود. نسخه ای است با حواشی و گواهی های بلاغ و سماع.
نام کتاب بر برگ نخستین چنین آمده است:
" الجزء الأول من کتاب تهذیب الأحکام فی الفقه تصنیف الشیخ الأجل الأوحد العالم الواصل عماد الدین رکن الشیعة معتمد الشریعة محمد بن الحسن الطوسی قدّس الله روحه ونوّر ضریحه بمحمد وآله الطاهرین".
بر روی نسخه گواهی مالکیت کسانی و از جمله محمد بن الحسن الإسترابادی و محمد أمین الحلی آمده است که باید آنان را شناسایی کرد.
در برگ 198 الف آن در پایان نسخه چنین آمده است:
" تمّ الجزء الأول ویتلوه فی الثانی کتاب الصلاة ...". در دنباله هم تاریخ کتابت نسخه را نوشته که نیمه شعبان 569ق است و بعد می نویسد:
"کتبه العبد الفقیر إلی رحمة الله تعالی یحیی بن أحمد بن الحسین الحلی ولی آل محمد حامداً لله ومصلیاً علی رسوله وداعیاً له ولجمیع المؤمنین بالمغفرة والرحمة".
بنابراین نسخه این کتابخانه نسخه ای با تاریخ 569ق و 6 سالی اقدم از نسخه گلپایگانی است. نسخه به نظر نخست نسخه پاکیزه ای است، اما با این وصف نیازمند مقابله با دیگر نسخ است تا میزان دقت آن روشن شود. به هر حال به دلیل اینکه این نسخه همراه با گواهی های بلاغ است، روشن است که ریشه در سنت روایی دارد. کاتب را هم من فرصت نکرده ام تا شناسایی کنم، شاید در طبقات آقابزرگ نامش باشد.
نکته جالب دیگر اینکه در همین کتابخانه نسخه ای است از تهذیب شیخ بدون تاریخ ولی بر اساس نسخه کهن مؤرخ 436ق با شماره 6655 که باید آن هم مورد بررسی بیشتر قرارگیرد. نسخه 436ق طبعا نسخه اصل مؤلف نبوده، چرا که تهذیب مدتها پیش از آن نوشته و تکمیل شده بوده است، ولی به هر حال نسخه ای بوده کتابت شده در زمان حیات مؤلف و آن هم احتمالا در بغداد.
پنجشنبه ۲ اسفند ۱۳۸۶ ساعت ۱۰:۲۵